بسمه تعالی

نگاهی به جنبش عدم تعهد 
به دنبال راه سوم...

نگاهی به جنبش عدم تعهد 
به دنبال راه سوم... 

ندا سمیعی پنجی 
سازمان های بین المللی تاثیرات چشم گیر و مهمی بر محتوا و نوع و روش سیاست گذاری و روند تصمیم گیری در سیاست خارجی کشورها بر جای گذاشته اند و از سوی دیگر سیاست خارجی یک کشور یا مجموعه کشورها تاثیرات شگرف و تعیین کننده ای بر نحوه رویکرد سازمان های بین المللی نسبت به مسائل نظام بین الملل و نیز روند تصمیم گیری در این سازمان ها دارد. برقراری صلح و امنیت جهانی؛ ایجاد همکاری های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از اساسی ترین نیازها و دیرینه ترین آرزوهای بشر بوده است؛ اما ، پیشبرد اهداف صلح بین المللی و رفاه عمومی جهانیان بدون تشکیل نهادهایی که این اهداف را دنبال کند؛ میسر نبوده است. 
با پایان جنگ جهانی دوم و تبدیل جهان به دو قطب شرق و غرب و ادعای اداره جهان توسط این دو ابرقدرت، نظام بین الملل به سرعت دستخوش تغییرات در حوزه های مختلف خود شد. جبران لطمات ناشی از دو جنگ جهانی ، گریز از جنگی دیگر و عدم وابستگی نظامی به قدرت های بزرگ و بی طرفی در مناقشات جهانی ، سیاست تعدادی از کشورها قرار گرفت و به شکوفایی اندیشه ای منجر شد که بعدها به «عدم تعهد» شهرت یافت. نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به غیرمتعهدها معروف شدند؛ در سال 1955 در کنفرانس باندونگ پی ریزی شد. از زمینه های شکل گیری جنبش عدم تعهد، کنفرانس کشورهای آسیایی و آفریقایی بود که این کنفرانس یک اجتماع جهان سومی به شمار می رفت که برای نخستین بار کشورهای آسیایی و آفریقایی را گرد هم می آورد. این کنفرانس مقدمه ای بر شکل گیری نهضت عدم تعهد بود که رهبری کنفرانس مزبور را نهرو - نخست وزیر وقت هند- برعهده داشت.
جواهر لعل نهرو، جمال عبدالناصر ،سوکارنو رؤسای وقت حکومت کشورهای هند، مصر و اندونزی ، در این اجلاس، اندیشه تشکیل چنین سازمانی را مطرح کردند. چون این اجماع ، کمی بعد از استقلال هند رخ داد؛ تحت تاثیر جهان بینی مهاتما گاندی نیز قرار داشت. امروزه از جواهر لعل نهرو، جمال عبدالناصرو سوکارنو رهبران هند، مصر، اندونزی به عنوان بنیانگذاران جنبش عدم تعهد نام برده می شود که هر یک در زمان خود به دلایلی نقشی مهم در پیدایش این جنبش برعهده داشته اند.

با پایان جنگ جهانی دوم و تبدیل جهان به دو قطب شرق و غرب و ادعای اداره جهان توسط این دو ابرقدرت، نظام بین الملل به سرعت دستخوش تغییرات در حوزه های مختلف خود شد. جبران لطمات ناشی از دو جنگ جهانی ، گریز از جنگی دیگر و عدم وابستگی نظامی به قدرت های بزرگ و بی طرفی در مناقشات جهانی ، سیاست تعدادی از کشورها قرار گرفت و به شکوفایی اندیشه ای منجر شد که بعدها به «عدم تعهد» شهرت یافت. نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به غیرمتعهدها معروف شدند؛ در سال 1955 در کنفرانس باندونگ پی ریزی شد. از زمینه های شکل گیری جنبش عدم تعهد، کنفران بررسی و تشریح اوضاع سیاسی کشورهای هند، اندونزی، مصر ،این نتیجه را به دست می دهد که این کشورها ،از وجوه مشابهی برخوردار بوده اند که مهم ترین آنها ،این مسئله بود که این کشورها مدتها تحت استعمار بودند و استیلاء کشور دیگر را برای سایه کشور خود تجربه کرده بودند و مبارزه برای استقلال و عدم وابستگی را از وظایف خود تلقی می کردند.
با تلاش بنیانگذاران جنبش عدم تعهد، نخستین اجلاس رهبران این جنبش در دسامبر 1961 با حضور رهبران 25 کشور در شهر بلگراد پایتخت یوگسلاوی برگزار شد و این سازمان موجودیت خود را اعلام کرد. در واقع، جنبش عدم تعهد در سال 1961 میلادی در اوج ایجاد فضای دو قطبی بین غرب و شرق ، با هدف وحدت میان کشورهایی که نه تمایلی به کشورهای بلوک کمونیسم داشتند و نه تمایلی به کشورهای سرمایه داری (امپریالیسم)، تشکیل شد. اساسی ترین هدف عدم تعهد حفظ ،تحکیم و تقویت استقلال هر کشور به گونه ای استوار وسازش ناپذیر است. بر این اساس کشور های عضو غیر متعهد ها از ائتلاف با قدرت های بزرگ و عضویت در پیمان های دفاعی که این قدرت ها نیز عضو آن هستند؛ منع شده اند. انگیزه بیشتر دولتها ، در پذیرش عدم تعهد از میل آنان به رهائی از بهره کشی وسیطره اقتصادی اربابان استعماری مایه می گیرد.آنها همچنین می خواهند که انحصار کشورهای پیشرفته تر در عرضه صنعت ، تجارت را تضعیف کنند؛ زیرا معتقدند انحصار مانع رشدشان خواهد بود.
جنبش عدم تعهد برپایه اصول احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت ملی کشورهای عضو، عدم تجاوز، عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر، برابری و امتیازات متقابل و همزیستی مسالمت آمیز شکل گرفت. در سیاست خارجی از سیاست عدم تعهد یا سیاست مستقل از دو بلوک شرق و غرب پیروی می کردند. فرایند جهانی سازی، تجارت و سرمایه گذاری و جرایم بین المللی به عمده ترین دغدغه های غیر متعهدها بدل شده است و در واقع ، آنچه این کشورها را به هم نزدیک می کند؛ ایستادگی در برابر نفوذ قدرت های بزرگ است که استقلال سیاسی آنها را تهدید می کند و همچنین کوشش برای از میان بردن استعمار سیاسی و اقتصادی و پشتیبانی از جنبش های آزادی خواه و ضد استعمار است. این جنبش از همان ابتدای تشکیل به مثابه نشانه ای از اعلام مخالفت با پذیرش سلطه قدرتهای بزرگ ومبارزه با بی عدالتی در نظام بین الملل و جایگاهی برای اعلام نظرات و مواضع کشورهای جهان سوم و در حال توسعه بود و عضویت در آن به منزله دست یابی به استقلال سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به شمار می آید. جنبش عدم تعهد در دور نگه داشتن بسیاری از کشورهای عضو از رقابت قدرت های بزرگ، موفقیت شایانی داشته است. به طوری که می توان گفت عدم همکاری دولت های غیر متعهد در چهارچوب اتحادیه های نظامی با ابرقدرت ها، باعث کاهش قابل توجه تشنجات بین المللی شده است . استمرار مشکلات بین المللی مانند تهدید ناشی از تسلیحات هسته ای، استمرار شکاف میان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، استمرار تبعیض های ناروا در سطح بین المللی، مسایل حقوق بشری و بسیاری دیگر از این معضلات چالش های جدی در جهت تحقق اهداف و اصول ملل متحد بوده است. هم اکنون120 کشور جهان و از جمله ایران که تقریباً بیش از دو سوم اعضای سازمان ملل متحد را تشکیل می دهند؛ عضو جنبش عدم تعهد می باشند. از مجموع اعضای جنبش عدم تعهد، 53 کشور از قاره آفریقا، 40کشور از قاره آسیا، 26 کشور از آمریکای لاتین و یک کشور از اروپا (بلاروس) عضو رسمی جنبش هستند و 10 سازمان از جمله سازمان ملل، سازمان همکاری اسلامی و اتحادیه عرب نیز اعضای ناظر این جنبش را تشکیل می دهندو عمدتاً، اعضای این جنبش را اکثرا کشورهای در حال توسعه تشکیل می دهند. 
غیر متعهدها دارای یک مقر دائمی نیستند. اجلاس سران بالاترین و عالی ترین گردهمایی جنبش عدم تعهد بشمار می آید که معمولاً هر سه سال یک بار در پایتخت یکی از کشورهای عضو برگزار می شود و از آن پس کشور میزبان ریاست جنبش را برعهده می گیرد. معمولاً در آغاز دوره سه ساله، محل اجلاس بعدی سران و میزبان آینده جنبش تعیین می گردد. در اجلاس وزرای خارجه جنبش عدم تعهد در شرم الشیخ (10-7 می 2012) برای شانزدهمین نشست سران،تهران 1391(2012) به عنوان میزبان تعیین شد .این اجلاس از تاریخ 5 الی 10 شهریور 1391 در تهران برگزارمی گردد و ریاست آن از مصر به ایران منتقل می شود.
جنبش عدم تعهد تاکنون حدوداً 15 اجلاس در سطح سران و 15 اجلاس در سطح وزرا برگزار کرده است. 
چند روز قبل از گردهمایی سران، اجلاس کارشناسان ارشد و نشست وزرای خارجه کشورهای عضو جهت بررسی نهایی پیش نویس بیانیه پایانی و دیگر بیانیه ها که قبلاً توسط دولت میزبان تهیه شده است ؛مورد بررسی قرار می گیرد. تصمیمات اصلی در اجلاس که در سطح سران کشورهای عضو این جنبش بر پا می شود ؛ اتخاذ می شوند. اجلاس وزرا ، بعد از نشست سران، از بیشترین اهمیت در میان سایر نشستهای عدم تعهد، حتی سایر نشستهای وزراء برخوردار است. چرا که بیشتر امور مربوط به آماده سازی اسناد و مذاکرات مربوط به اجلاس سران در اجلاس وزراء انجام می شود و مذاکرات آن معمولاً تخصصی ترو پیچیده تر است.
با توجه به اینکه جنبش عدم تعهد دبیرخانه ندارد؛ کشوری که مسئولیت ریاست آن را به عهده می گیرد؛ الزاماً باید بخش عمده ای از وزارت خارجه خود را به جنبش عدم تعهد اختصاص دهد تا به مسائل جنبش بپردازد. از جمله موضوعات مهم مطرح شده در اجلاسهای پیشین جنبش که می توان به آنها اشاره کرد ؛ به شرح ذیل می باشد :حل چالشهای جهانی در زمینه صلح و امنیت ،دفاع از منافع کشورهای درحال توسعه، فرایند صحیح و موثر جهانیسازی، احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت ملی ،مبارزه با تولید ، توزیع و تجارت مواد مخدر، احترام به حق تعیین سرنوشت مردم و ملت ها، احترام به حق همه ملت ها در دفاع فردی و جمعی از خود، مطابق با منشور ملل متحد، پشتیبانی از نهضت های آزادیبخش و...
موضوعات مهم جهانی که در واقع دغدغه های جنبش محسوب می شوند؛ چالش های منطقه ای مسئله خاورمیانه (فلسطین و لبنان)، افغانستان، عراق، سودان، سومالی ،می باشد که کماکان در نشستهای اعضاء به عنوان پیش نویس برای بررسی وتبادل نظرادر نظر گرفته می شود .
با وجود آنکه بیش از نیم قرن از زمان تشکیل این جنبش سپری شده است ؛ اما با این وجود دغدغه های جنبش با پیچیده شدن معضلات بین المللی پایان نپذیرفته است. جنبش عدم تعهد به عنوان یک تشکل مهم بین المللی، یکی از مجموعه های تأثیرگذار برروند تحولات جهان طی چند دهه اخیر است و بزرگ ترین تشکل سیاسی بین المللی بعد از سازمان ملل محسوب می شود. گروه غیرمتعهدها در سازمان ملل متحد، بویژه در مجمع عمومی نیز به عنوان اهرم فشاری در این نهاد بین المللی بشمار می رود؛ ولی به رغم موفقیت های مزبور، این استراتژی نتوانسته است بر اساس اهداف و اصولی که خود جنبش به صورت جهت گیری سیاست خارجی از آن یاد می کند؛عمل کند.
سالها است که جنبش عدم تعهد به رشد خود ادامه می دهد و به نیروی جهانی عظیمی مبدل شده است که نمی توان آن رانادیده گرفت. اجماع بیش از 120 کشور عضو عدم تعهد که بخش عظیمی از جهان را رهبری می کنند؛ نگاه چاره جویانه آنها بر ارزش های جهانی و چالش های جامعه بشری، اهمیت جنبش عدم تعهد را برجسته تر کرده است و مشارکت فعال عدم تعهد در غالب نشست ها و تحولات بین المللی در حوزه های مختلف خود ، مؤید جایگاه مهمی است که عدم تعهد در معادلات بین المللی یافته است.